2023 թ․-ի ապրիլի 18-ին, ԱՄՆ Արևմտյան թեմի առաջնորդարանի <<Համբար>> սրահում, հովանավորությամբ թեմական առաջնորդ, գերաշնորհ Տ․ Հովնան արք․ Տերտերյանի, տեղի ունեցավ երջանկահիշատակ Խորեն Պալյանի <<Լոյս ի լուսոյ>> հատորի շնորհանդեսը։ Երեկոն կազմակերպել էր մեր համայնքի հայտնի ղեկավարներից բժիշկ Րաֆֆի Պալյանը, որը Խորեն Պալյանի եղբորորդին է, ինչպես նաև Խորեն Պալյանի - Լուսինե Զաքարյանի՝ ՀՀ Երևան քաղաքում, Կողբացի 42/3 բնակարանը տուն-թանգարանի վերածողը եւ ՌԱԿ արևմտյան ԱՄՆ շրջանային վարչության ատենապետը։
Բազմամարդ ձեռնարկի ընթացքում հանդես եկան բանախոսներ։ Մաեստրո Հենրիկ Անասյանը ներկայացրեց <<Խորեն Պալյան երգիչ շարականագետը>>, արժանապատիվ Տ․ Զավեն քահանա Մարկոսյանը՝ <<Խորեն Պալյան հոգևորականը>>, դոկտ․ Մինաս Գոճայեանը՝ <<Խորեն Պալյան աշխարհականը և դասախոսը>> թեմաները, ինչպես նաև ընթերցվեց արժանաշնորհ դոկտոր Տ․ Զավեն ավագ քահանա Արզումանյանի գրախոսականը։ Բանախոսություններն ընդմիջվում էին գեղեցիկ երաժշտական կատարումներով։ Տպավորիչ էր ջութակահար Արմեն Անասյանի և դաշնակահար Մարկ Ռոբսոնի, երգչուհի Հերմինե Ամիրյանի և դաշնակահարուհի Անի Հովակիմյանի, ինչպես նաև երգիչ Դավիթ Սամվելյանի կատարումները։ Օրվա հանդիսավարներն էին տիկին Նազիկ Գոճայեանը և Նունե Ավետիսյանը։ Վերջում իր շնորհակալական խոսքն ուղղեց դոկտ․ Րաֆֆի Պալյանը, ապա առաջնորդ սրբազան հոր օրհնությունը փոխանցեց արժանապատիվ Տ․ Մանուկ ավագ քահանա Մարգարյանը (մանրամասները տեսանյութում)։
Որքան էլ խոսվի Խորեն Պալյանի մասին, միևնույնն է, քիչ է, որովհետև նրա շնչով դաստիարակվել են սերունդներ, նրա և Լուսինե Զաքարյանի տաղանդի շնորհիվ մարդիկ մոտեցել, ճանաչել են Աստծուն, մխիթարվել, աղոթել, հուզվել ու սրբացել․․․
Այն որ Խորեն Պալյանն անզուգական գրաբարագետ էր, ոչ ոք չի կարող ժխտել, բայց նա իր կոչումով եղավ և մնաց հոգևորական։ Պատահական չէր, որ ժողովուրդը նրան ասում էր <<Աշխարհիկ վարդապետ>>։
Նա տասնյակ տարիներ դասավանդել է հայաստանյան մի շարք բուհերում, բայց սրտի բոլոր լարերով ու թելերով կապված է եղել հոգևոր հաստատությունների հետ՝ իր հոգուց շող փոխանցելով բազմահարյուր հոգևորականների։ Հարկ է նշել, որ Գևորգյան հոգևոր ճեմարանում դասախոսելու արդյունաշատ տարիների ընթացքում, ինքն է հիմնել և ուսուցանել 2 առանցքային առարկաների դասավանդումը որպես գիտակարգ՝ Շարականագիտությունը, որի մեջ քննվում է հեղինակների հարցը, երաժշտական ու բանաստեղծական արժեքների խնդիրը․․․, և Ժամակարգությունը, որը նվիրված է Հայոց եկեղեցու Ժամերգություններին, նրանց կատարմանը, հերթականությանը, կանոնական խնդիրներին և այլն։
<<Լոյս ի լուսոյ>> հատորում ընդգրկված շարականագիտական հոդվածները և <<Ժամակարգությունք Հայաստանյայց Առաքելական Ս․ եկեղեցու>> գիրքը տակավին մեքենագիր տարբերակով, տասնամյակներ շարունակ, որպես դասախոսություններ, դասավանդվել և դասավանդվում են Մայր Աթոռ Ս․ Էջմիածնի հոգևոր կրթական հաստատություններում՝ Գևորգյան հոգևոր և Սևանի Վազգենյան ճեմարաններում։
Խորեն Պալյանը գրաբարով անգիր գիտեր չորս ավետարանները, ինչպես նաև ամբողջ շարականները՝ իրենց բոլոր տարբերակներով՝ ավանդական, էջմիածնական, երուսաղեմական և այլն։ Կարող էր առանց Շարակնոցի ոչ միայն երգել, այլ նաև արտասանել։ Դասի ընթացքում ցանկացած հարցի պատասխանում էր այնպիսի խորությամբ, որ գրելու պարագայում, այն կարող էր դառնալ գիտական հոդվածի նյութ։ Իր հանձնարարած կուրսային աշխատանքների ժամանակ ապահովում և պահանջում էր ոչ միայն առարկայի ավելի խորը ուսումնասիրություն, այլ նաև սովորեցնում էր գիտական, բարեխիղճ մոտեցում ցուցաբերել պահանջվող նյութի վերաբերյալ։
Յուրաքանչյուր կոչումով ուսուցիչ, մշտապես իրենից մի մասնիկ է տեսնում իր աշակերտների մեջ։ Պարոն Պալյանից սերտած անփոխարինելի գիտելիքները՝ որպես աղոթք և օրհնություն իրենց մեջ է կրում հոգևորականների մի հոծ բանակ, որոնք պատիվ են ունեցել լինելու Խորեն Պալյանի ուսանողը։ Հետաքրքրական փաստերից մեկն էլ այն էր, որ իր մանկավարժական գործունեության ողջ շրջանում, իր համար աշակերտների բարձրակետը եղավ և մնաց անփոխարինելի Լուսինե Զաքարյանը։ Անգամ գնահատման համակարգում ամենաբարձր նշաձողը Լուսինեն էր, որին հասնելն անհնար էր։
Բացի տեսական գիտելիքների դասավանդումից՝ Խորեն (Մեսրոպ վարդապետ) Պալյանի ներդրումը մեծ է նաև Էջմիածնի արարողական կյանքում բերած մնայուն ավանդով։ Հետ ստալինյան տարիներին, երիտասարդ Մեսրոպ վարդապետն ստանձնում է Մայր Տաճարի փոխլուսարարապետի, ապա լուսարարապետի պաշտոնը և վերազարթնեցնում է տարիներ շարունակ արգելված, կամ հարկադրաբար կրճատված արարողությունները, ինչպես նաև կազմակերպում է Մյուռոնի օրհնությունը։ Հիշելով այդ շրջանը՝ հպարտությամբ նշում էր, որ մյուռոնի անուշահոտությունը տարիներ շարունակ բուրում էր վանքի պատերից։
Մայր Աթոռ Ս․ Էջմիածնում կա մի չգրված ավանդույթ։ Երբ մահանում կամ կարգաթող է լինում միաբաններից մեկը, առաջիկա ձեռնադրության ժամանակ նրա անունը փոխանցվում է նորաօծներից մեկին։ Մեսրոպ վարդապետ Պալյանի հեռանալուց հետո, շուրջ կես դար, ոչ մի վարդապետ չի ունեցել Մեսրոպ անունը։
Խորեն Պալյանը դասախոսական, հրապարակախոսական, մշակութային գործունեությունից բացի, երկար տարիներ ղեկավարում էր Էջմիածնի Ս․ Շողակաթ եկեղեցու երգչախումբը։ Բազմաթիվ հավատացյալներ գալիս էին ունկնդրելու նրա հոգեհույզ կատարումները։ Բացառության կարգով, սուրբ պատարագի ընթացքում Խորեն Պալյանն էր ամենշաբաթյա քարոզիչը։ Նրա խոսքից զարթոնք էր ապրում հավատացյալի հոգին։ Երիտասարդ ճեմարանակաները լսելով նրա ազդեցիկ պերճախոսությունը՝ սովորում էին նաև, թե ինչպես պետք է շարադրել ու կառուցել քարոզի նյութը և այն սիրով ու գուրգուրանքով փոխանցել հավատացյալներին։
Խորեն Պալյանի կյանքի ու գործունեության մասին կարելի է գրել հատորներ։ Ժամերով կարելի է խոսել, թե ինչպիսի սուր հումոր ուներ և ինչպես էր ղեկավարում նաև սեղաններ՝ միջոցառումը վերածելով ազգային երգի ու դաստիարակիչ խոսքի երեկոյի՝ իր բոլոր ավանդույթներով։
Արտաքին խստության մեջ ուներ քնքուշ սիրտ ու մեղմ հոգի, ․․․որը շատ շուտ միացավ երկնային, հաղթական եկեղեցուն։ Ցավոք սրտի, պետք է խոստովանել, որ հուղարկավորության և վերջին հրաժեշտի ժամանակ արժանին չմատուցվեց նրան։ Զարմանալի է, որ համացանցում և այլուր, սխալ է գրված նրա ծննդյան և մահվան օրերը։ Խորեն Պալյանը ծնվել է 1935թ․-ի մարտի 5-ին և հավերժացել 2007թ․-ի հունվարի 20-ին։
Օգտվելով առիթից՝ պետք է շնորհակալություն հայտնել ազնիվ բժիշկ Րաֆֆի Պալյանին ձեռնարկի կազմակերպման և Խորեն Պալյան, Լուսինե Զաքարյան մշակույթը տարածելու, վերապրեցնելու կարևոր ու պատասխանատու առաքելության համար։
Թղթակից
Ստորև ներկայացնում ենք արժանապատիվ Տ․ Զավեն ավագ Քահանա Արզումանյանի գրախոսականի ամբողջական տարբերակը
ԽՈՐԷՆ ՊԱԼԵԱՆԻ
«ԼՈՅՍ Ի ԼՈՒՍՈՅ»
ԱՇԽԱՏԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆԸ
Երեւան, 2022
Մասնագիտական բարձր մակարդակով լայնածաւալ 515 էջ սոյն գիրքը իր տեսակին մէջ անզուգական եւ վերջնագոյն հրատարակութիւն մըն է 2022 թուականին հրատարակուած Երեւանի մէջ խմբագրութեամբ եւ յառաջաբանով Երուանդ Տէր Խաչատուրեանի, որ Խորէն Պալեանի կենսագրութիւնն ու անձնաւորութիւնը ձեռնհասօրէն ներկայացուցած է 35 էջերու մէջ։
Անզուգական է որովհետեւ յետին մանրամասնութեամբ գրուած է գրեթէ ամէն ինչ Հայ Եկեղեցւոյ շարականներուն եւ ժամերգութեանց մասին, ու վերջնագոյնն է, որովհետեւ ուրիշ անձ մը պիտի չձեռնարկէ նման աշխատանքի։ Հատորին ներքին եւ թաքուն պատգամն է մեր եկեղեցականներուս անհոգութիւնն ու անտարբերութիւնը հրաւիրել մեր շարականներուն նկատմամբ, երբ այդ պատկառելի «Ձայնքաղ Շարական» օրհնեալ խոշոր գիրքը, մէկ կողմ դրած ենք, բացառութիւնները յարգելի, եւ չենք երգեր, ու միայն Սուրբ Պատարագի մատուցմամբ կը գոհանանք։
Տաղանդաւոր Խորէն Պալեան իր ուսանողական դժուար տարիներու ընթացքին, Խորհրդային Միութեան արգելքներուն դիմացաւ, կրցաւ զանոնք յաղթահարել, եւ հասնիլ այս տեսակ աշխատանքի մը իրագործման՝ մեծագոյն զոհողութիւններով։ Անշուշտ հնագոյն դարերու Հայ Եկեղեցւոյ կազմաւորման ընթացքը մեծապէս ազդած է մեր շարականներու վերադասաւորման, ու վերջնական կնիքը ստացած դարեր ետք։ Ուրեմն պատմական շրջանները պէտք է նկատի ունենալ տեղաւորելու համար շարականներու զարգացման ուղին։
«Լոյս ի Լուսոյ» հատորիս հեղինակը «Վերագրումներ» յատկացուցիչը յաճախ կը գործածէ որոնք անխուսափելի էին նախնագոյն դարերուն համար, մինչեւ 7-րդ դար, երբ շարականներու հեղինակները հետզհետէ ճշդուեցան Կոմիտաս Աղցեցի Կաթողիկոսէն (7-րդ դար) սկսեալ, եւ շարունակուեցան մինչեւ Յովհան Օձնեցի (8-րդ դար), ՍուրբԳրիգոր Նարեկացի (10-րդ դար), եւ Սուրբ Ներսէս Շնորհալի (12-դար)։ Սակայն գիտենք թէ մինչեւ 7-րդ դար Հայ Եկեղեցին գոյատեւեց 301 թուականէն սկսեալ շնորհիւ մեր օրհնեալ գրաբար լեզուին, այդ մութ տարիներուն երբ հայերէն այբուբենը չկար եւ Սուրբ Գիրքը հայերէնի չէր թարգմանուած մինչեւ 5-րդ դար։ Միջանկեալ այդ 150 տարիներուն, 301 թուականէն մինչեւ 450 թուական, Հայ Եկեղեցին անշուշտ երգեց հոգեւոր երգեր առանց սակայն հայերէն գիր մը տեսնելու։
Հրաշքով մեր առաջին ինը (9) Հայրապետները Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչէն մինչեւ Ս. Սահակ Պարթեւ Հայրապետ կենսունակ պահեցին Հայ Եկեղեցին՝ Սաղմոսները թարգմանաբար երգելով, պաշտամունք կատարելով, առանց հայերէն Սուրբ Գիրքի, եւ անշուշտ գոյութիւն ունեցող մեր դասական գրաբար լեզուով։ Լեզուն կար եւ սակայն գիրը չկար։ Անոնք գործածեցին յունարէն կամ ասորերէն Սուրբ Գիրքը թարգմանաբար, որքան կարելի էր։
Վերագրումներ, այսինքն անորոշ հեղինակութիւններ, անհրաժեշտ եղան ու որոշ շարականներ մեծ Սուրբերու, ինչպէս Ս. Մեսրոպի, Ս. Սահակի, Մովսէս Խորենացիի կամ այլոց անուններով մկրտուեցան։ Պատմիչներ դարերու ընթացքին պարզապէս իրարմէ ընդօրինակեցին այդ «վերագրումները», այլընտրանք չունենալով։ Կատարեցին նոյնիսկ անկարելի նկատուած ութ ձայներու գիւտը եւ զայն վերագրեցին Ս. Սահակին եւ Ս. Մեսրոպին, ինչ որ շատ անհաւանական կը թուի այն պատճառով որ այդ ութ ձայները աւելի ուշ, եօթներորդ դարուն միայն, ձեւաւորուեցան երաժշտագէտ Բարսեղ Ճոնի կողմէ Ներսէս Գ Շինող Տայեցի (641-661) Կաթողիկոսի օրով, եւ Դուինի եկեղեցական մէկ ժողովին կանոնական ուժովը, անձամբ ժողովին ինք Բարսեղ Ճոն ներկայ ըլլալով, ինչպէս կը կարդանք Յովհան Օձնեցի Հայրապետի խմբագրած «Կանոնագիրք Հայոց» հաւաքածոյին մէջ։ Այս մասին տեղեկութիւն չկայ Խորէն Պալեանի գիրքին մէջ։
Կարեւոր պարագայ մը եւս, Ս. Սահակ եւ Ս. Մեսրոպ իրենց առաջին աշակերտներուն հետ միասին սերտօրէն զբաղուած էին օրն ի բուն Աստուածաշունչի թարգմանութեան մեծ գործով որպէս առաջնահերթութիւն։ Անոնք միայն նախապէս անգիր երգուածները ժառանգեցին ու զարգացուցին։ Իրենց ժամանակը, 25 տարիներ, լիովին յատկացուցին Սուրբ Գիրքի թարգմանչական այդ մեծ աշխատանքին, որ շատ աւելի կենսական էր բաղդատմամբ շարականներուն։
«Լոյս ի Լուսոյ» ԳԻրքին Բովանդակութիւնը
Գիրքը երեք գլխաւոր բաժիններ կը բովանդակէ.
Ա. Հոգեւոր Երգի Լոյսը.
Բ. Ժամակարգութիւնք Հայ Եկեղեցւոյ.
Գ. Յօդուածներ եւ Հարցազրոյցներ։
Առաջին բաժինը յատկացուած է մեր Շարակնոցին ուր ամենօրեայ երգեր իրենց յատուկ կառուցուածքով քննարկուած են, այսինքն յաջորդաբար երգուած «Օրհնութիւն»ները, «Հարց»երը, «Մեծացուսցէ»ները, «Ողորմեա»ներն ու «Տէր Յերկնից»ները, որուն կը յաջորդէ «Փառք ի Բարձունս Աստուծոյ» հոգեզմայլ երգը։ Խորէն Պալեան յատուկ քննութեան ենթարկած է թիւով 68 «Մեծացուսցէ անձն իմ զՏէր» գողտրիկ շարականները, ութ ձայներու վրայ բաշխուած, բոլորն ալ նուիրուած Մարիամ Աստուածամօր։ Անոնք կորիզը կը կազմեն նախ Սուրբ Աստուածածնի յատուկ առաքինութիւններուն, ու ապա մեղաւորներուս համար, միջնորդական դերին՝ իր Որդւոյն եւ մեր Փրկչին ընդառաջ։
Վարդան Վարդապետ պատմիչ, որ Շիրակի Դպրեվանքին Վանահայր Պատմիչը եղած է, կը գրէ թէ «Յարութեան վերաբերեալ ութ ձայներու շարականները շատեր Մովսէս Խորենացիին կը վերագրեն, եւ ուրիշներ՝ եօթներորդ դարու Բարսեղ Ճոն կոչուած երաժիշտին»։ Երկրորդ վարկածը աւելի կը հիմնաւորուի երբ նկատի ունենանք շարականներու ոճը, լեզուն, պատկերները եւ խօսքի գեղարուեստական բնոյթի հանգամանքը որոնք կը հաստատեն ո՛չ թէ 5-րդ դարու, այլ 7-րդ դարու գործ մը ըլլալը, ո՛չ թէ վերագրելով, այլ յատկացնելով Բարսեղ Ճոնին, որուն համար ալ մեր պատմիչները մեր շարականները «Ճոնընտիր» կոչած են։
Երկրորդ բաժինը Հայ Եկեղեցւոյ օրական ժամերգութիւնները կը քննէ ամենայն մանրամասնութեամբ։ Եթէ առաջին բաժինը Շարակնոցի քննարկումն էր, երկրորդը Ժամագիրքին քննարկումը եղաւ իր ինը (9) ժամերգութիւններով՝ Գիշերային, Առաւօտեան, Երեք Ճաշու Ժամերու, Երեկոյեան, Արեւագալի, Խաղաղականի եւ Հանգստեան։ Գիրքին հեղինակը Խորէն Պալեան Ժամագիրքն է զոր կը ներկայացնէ իր խտացեալ կառոյցին մէջ, հետեւելով 10-րդ դարու մեծ աստուածաբան Խոսրով Եպիսկոպոս Անձեւացիի «Մեկնութիւն Ժամակարգութեան» բացառիկ եւ մեկնողական գիրքին։ Հնատիպ այդ շատ հազուագիւտ գիրքէն օրինակ մը ունիմ գրադարանիս մէջ ու զայն յաճախ օգտագործելու բարիքը կը զգամ։
Խորէն Պալեան մէջ ընդ մէջ օգտագործած է նաեւ հետեւեալ մեծ հեղինակներու մեկնողական գործերը եւս, Յովհան Օձնեցիի, Ներսէս Շնորհալիի, Պետրոս Գետադարձի, Յովհաննէս Դարդելի, Եպիփան Կիպրացիի, Ստեփաննոս Սիւնեցիի, Գրիգոր Նարեկացիի եւ Մաղաքիա Օրմանեանի, ժամապաշտութեանց իմաստն ու պատգամը աւելի հեղինակաւոր դարձնելու համար։
Երրորդ բաժինը Խորէն Պալեանի յօդուածներէն ու կարգ մը հարցազրոյցներէ կը բաղկանայ, որոնց մէջ ակնառու է գրաբար լեզուին յատուկ ուսումնասիրութիւնն ու Ստեփանաւանի նորաշէն Ս. Սարգիս եկեղեցւոյ օծման կարգը։ Գրաբար լեզուի պարագային որուն մասնագէտն է եղած Խորէն, յայտնի կը դառնայ Շարականներու շարադրանաքին մէջ բայերու կրաւորական գործածութեան մեծամասնութիւնը, կրաւորակա՛ն որպէսզի շեշտուի աստուածային ներգործութիւնը եւ ո՛չ թէ մարդկային հեղինակութիւնը։ Օրինակի համար, Խաչին վերաբերեալ գրեթէ բոլոր շարականները կրաւորական խոնարհումով կ՛ընթանան, երբ կ՛երգենք «Այսօր խնդրի պատուական փայտ խաչին» շարականը, ուր բայը կրաւորական է եւ կը նշանակէ «Այսօր կը փնտռուի պատուական խաչը» Հեղինէ Թագուհիի ջանքերով, եւ կամ «Քանզի փրկիչ ցուցաւ սուրբ խաչ», որ կը նշանակէ «Քանզի սուրբ խաչը որպէս փրկիչ ցոյց տրուեցաւ»։ Նաեւ «Պարգեւատուն ամենեցուն այսօր խնդրի պարգեւս ի Պիղատոսէ», դարձեալ բայը կրաւորական է, «Այսօր բոլորին պարգեւ տուողը Ի՛նք որպէս պարգեւ կը խնդրուի Պիղատոսէն»։
Մեր եզրափակիչ խօսքը այն պիտի ըլլայ որ Հայ Եկեղեցւոյ Շարակնոցը գրաբար լեզուի գանձն է եւ բարձրագոյն դասագիրքը մեր դասական լեզուին, ու անոր պահապանն ալ Խորէն Պալեանը։
Դոկտ. Զաւէն Ա. Քհնյ. Արզումանեան
Comments